با نظر به اهمیت جایگاه خانواده در تعلیم و تربیت، پذیرش این مسئله که هنوز این نهاد مقدس به کارکردهای واقعی و تأثیرات شگرف خود در تحول و تعالی جامعه انسانی و اسلامی دست نیافته، حقیقتی انکارناپذیر است. از این‌ رو ناگزیر از جایابی خانواده در منابع اسلامی و بررسی تأثیرات و روش‌های تربیتی آن هستیم که در این مسیر، آموزه‌های برجای مانده از ائمه اطهار (ع) در ارتقاء اخلاق خانواده، روشنگر این راه برای جامعه خواهد بود. در این مقاله تلاش شده تا با مطالعه و تأمل در احادیث و روایات برجای مانده از امام سجاد (ع)، جایگاه و کارکردهای این نهاد مورد بررسی قرار گیرد. تأمل در کلام این امام بزرگوار بیانگر آن است که خانواده نسبت به اجتماع، از اولویت بیشتری برخوردار بوده و دارای جایگاهی بس عظیم است. همچنین از جمله آموزه‌هایی که می‌توان ریشه آن را در معارف روایی و سیره امام سجاد(ع) پی‌گیری کرد، نقش خانواده در الهام‌گیری و الگوبرداری رفتاری در ارتباطات اجتماعی اعم از خدمت رسانی و گذشت است. در مکتب تربیتی آن حضرت؛ مهرورزی، عینیت ­بخشی به آموزه‌ها، ایجاد ارتباط مستمر با خدا و... به عنوان روش‌هایی کاربردی در انحراف‌زدایی و فضیلت‌افزایی مطرح است که کانون گرم خانواده، ظرفیت به ظهور رساندن آن‌ها را داراست

آنچه در این مقاله می‏آید، بررسی ـ رابطه انسان و خدا ـ در دعاهای عرفه امام حسین و امام زین‏العابدین علیهماالسلام است. از آنجا که پرداختن کامل و همه جانبه به این موضوع، موجب بسط مقال و منافی با ضیق مجال است، لذا تنها به بررسی چند موضوع اکتفا گردید که علاوه بر رعایت اختصار، مناسب با موضوع کلّی ما؛ یعنی «عرفان عرفه» نیز می‏باشد. در شماره‏های پیشین، موضوعات «شناخت خدا» و «تجلی در عرفه» تقریر شد و اکنون مسأله «رابطه انسان و خدا در دعای عرفه» تقدیم خوانندگان عزیز می‏گردد. امید است خداوند منان همه دوستانش را در عرفان ناب اسلامی که دعاهای عرفه، دو چشمه از چشمه‏سارهای زلال آن است بهره‏مند گرداند. به خصوص در این ایام، که مصادف با ماه ذی‏حجّه و ماه عرفه و عرفان و عروج ارواح به ملکوت و نزول ملکوت و روح به زمین است. امام حسین علیه‏السلام عرضه می‏دارد: أَنْتَ الَّذِی مَنَنْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَنْعَمْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَحْسَنْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَجْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَفْضَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَکْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی رَزَقْتَ، أَنْتَ الَّذِی وَفَّقْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَعْطَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَغْنَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَقْنَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی آوَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی کَفَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی هَدَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی عَصَمْتَ، أَنْتَ الَّذِی سَتَرْتَ، أَنْتَ الَّذِی غَفَرْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَقَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی مَکَّنْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَعْزَزْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَعَنْتَ، أَنْتَ الَّذِی عَضَدْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَیَّدْتَ، أَنْتَ الَّذِی نَصَرْتَ، أَنْتَ الَّذِی شَفَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی عَافَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَکْرَمْتَ، تَبَارَکْتَ وَتَعَالَیْتَ. فَلَکَ الْحَمْدُ دَائِما وَ لَکَ الشُّکْرُ وَاصِبا أَبَدا، ثُمَّ أَنَا یَا إِلَهِی الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِی فَاغْفِرْهَا لِی. أَنَا الَّذِی أَسَأْتُ، أَنَا الَّذِی أَخْطَأْتُ، أَنَا الَّذِی ... «تو آن خدایی‏که منّت نهادی و نعمت دادی و احسان کردی؛ خدایی که جمال نمودی و برتری دادی و کامل ساختی و روزی رساندی و توفیق عطا کردی. تویی که بخشیدی و بی‏نیاز کردی و هدایت نمودی. تو آن خدایی که عیوب ما را پوشاندی و از گناهانمان در گذشتی. به همه ما امکان دادی و کمک کردی و یاری نمودی و شفا بخشیدی. برکت و علوّ در تو و از توست. پس حمد و سپاس همیشه مخصوص توست. منم آن‏که خطا کردم و نادانی نمودم و غافل شدم و اشتباه کردم. منم آن‏که سهو کردم و راه خلاف پیمودم و پیمان شکستم. من آنم که تو امر کردی و من عصیان. تو نهی کردی و من پرهیز نکردم. پاک پروردگارا! جز تو خدایی نیست و من از ظالمانم. بارالها! جز تو خدایی نیست و من از بخشش طلبانم. پاک خدایا! جز تو خدایی نیست و من از خائفین هستم. تنها تو خدای پاک منی و من ازامیدواران هستم. پاک خدایی‏که جز تو خدایی نیست ومن‏از سائلین هستم. این ستایش من است که تقدیم داشتم و خلوص من به وحدانیت تو که یادآور شدم و گواهی من به نعمت‏های تو که شمارش کردم، با این‏که اذعان دارم که نتوانستم نعمت‏های غیرقابل شمارش تو را بشمارم. بارالها! تو نزدیک‏ترین خوانده شده و سریع‏ترین اجابت کننده هستی. گرامی‏ترین بخشنده و وسعت‏بخش‏ترین بخشاینده و شنواترین شنونده. ای که در دنیا و آخرت رحمان و رحیمی. همانندی نداری تا از او سؤال شود و غیر از تو کسی نیست تا به او امید بسته شود. خدایا! من در عین بی‏نیازی نیازمندم، چگونه در نیازمندی‏ام بی‏نیاز باشم؟! الهی! من در داناییم، نادان هستم، پس چگونه در عین جهالتم نادان نباشم؟! ای خدا! همانا گوناگونی وجوه تدبیرات تو و سرعت فرا رسیدن قَدَر تو، بندگان عارفت را مانع شد که به یک عطای تو قانع و یک بلای تو مأیوس شوند. بارالها! از من جز آنچه که سزاوار ملامت است بر نیاید و از تو جز آنچه سزاوار کرمت است بر نتابد. خداوندا! مرا به حقایق اهل قرب متحقّق فرما و به سلک اهل جذب متسلّک نما. پروردگارا! مرا به تدبیر خودت از تدبیرم و به اختیارت از اختیارم بی‏نیاز گردان و از افتادن در ورطه اضطرار بازم دار. خداوندا! مرا از ذلّت نفس خویش خارج ساز و از پلیدی شرک پاکم گردان. قبل از آن‏که مرگم فرا رسد، از تو یاری می‏طلبم، پس یاری‏ام کن. بر تو توکّل دارم، پس تنهایم مگذار. از تو سؤال می‏کنم، پس ناامیدم مگردان و تنها به فضل تو راغب هستم، پس محرومم منما و بر در تو می‏ایستم، پس طردم مکن. بارالها! رضای تو منزّه از آن است که معلول علتی از خودت باشد تا چه رسد به این‏که معلول علّتی از من باشد. خدایا! ذات تو آنچنان بی‏نیاز است که حتی سودی از خودت به ذاتت نمی‏رسد تا چه رسد به این که نیازی به من داشته باشد و سودی از من به تو برسد.»

امام سجاد (ع ) : فی جواب سائل سأله عن حدود الصلاة ... قال :و ما سبب قبولها؟ قال - علیه السلام - : ولایتنا و البراءة من اعدائنا در پاسخ کسی که پرسید از حدود نماز... و چه چیزی سبب قبولی نماز است ؟ فرمود: "ولایت مااهل بیت ، و برائت از دشمنان ما". ( میزان الحکمه ، ج 5، ص 386 )

امام سجاد (ع ) : قلت لابی عبد الله - علیه السلام - : انی رایت علی بن الحسین اذا قام الی الصلوة غشی لونه لون اخر، فقال لی : والله ان علی بن الحسین کان یعرف الذی یقوم بین یدیه امام سجاد (ع ) را دیدم که هنگامی که به نماز ایستاد، چهره اش را رنگی دیگر پوشاند.امام صادق (ع ) به من فرمود: "به خدا قسم ، علی بن الحسین (ع ) کسی را که برای اونماز می کرد، می شناخت ". ( علل الشرایع ، ص ,88 به نقل از وسائل الشیعه ، ج 4،ص 685 )

امام سجاد (ع ) : ان العبد لا یقبل من صلاته الا ما اقبل علیه منهابقلبه همانا نماز بنده پذیرفته نمی شود، مگر آنچه را که با قلبش به نماز توجه کرد. ( وسائل الشیعه ، ج 4، ص .688 المواعظ العددیه ، ص 270 )

حضرت علي بن الحسين امام سجاد عليه السلام مي فرمايد: ان احبكم عندالله عزوجل احسنكم عملا و ان اعظمكم عندالله عملا اعظمكم عندالله رغبة و ان انجاكم من عذاب الله اشدكم خشية لله و ان اقربكم من الله اوسعكم خُلقا و ان ارضاكم عندالله اسبغكم علي عياله و ان اكرمكم عندالله اتقاكم محبوبترين شما نزد خداي عزوجل نيكوكارترين شماست و عظيم ترين شما از نظر عمل ، عظيم ترين شما از نظر رغبت به عنايت حق است و نجات يافته ترين شما از عذاب خدا با خشيت ترين شماست براي خدا و نزديك ترين و مقرب ترين شما به خداوند كسي است كه اخلاقش وسيع تر باشد( همه ي مردم از خوبي اخلاق او برخوردار باشد) و خدا از كسي راضي تر است كه عيالش را در وسعت بيشتر و بهره وري افزون تر از نعمت هاي خداوند قرار دهد و گرامي ترين شما نزد خدا باتقواترين شماست( خودنگهدارترين از محرمات الهي)

امام سجاد عليه السلام فرمود: در قائم ما چند سنت از سنت های انبیاء همچون آدم، نوح، ابراهیم، عیسی، یوسف، ایوب و محمد(ص) است. از آدم و نوح طول عمر است.از ابراهیم ولادت پنهانی است. از موسی ترس و غیبت است. از عیسی اختلاف آرا و نظرات مردم پس از اوست. از ایوب گشایش و فرج بعد از امتحان است و از محمد(ص) خروج با شمشیر است. اصول کافی، ج 1 و فرموده اند: «من ثبت علي موالاتنا (1) في غيبة قائمنا اعطاه الله عزوجل اجر الف شهيد من شهدا بدر و احد» كسي كه در غيبت قائم ما بر موالات ما پايدار بماند خداي تعالي اجر هزار شهيد از شهداي بدر و احد به وي عطا فرمايد 1- في بعض النسخ «علي ولايتنا»

امام سجاد علیه السلام فرموده اند: « و ان ارضاکم عند الله اسبقکم علی عیاله » خداوند از مردانی راضی تر است که در مخارج عائله گشایش دهند. بحار ج 104 ص73 به نقل از رساله امام سجاد علیه السلام، شرح نراقی

امام سجاد علیه السلام فرمودند: از حقوق همکیشان و همدینان تو بر تو آن است که در دل خود براى آنان سلامت و رحمت بخواهى، و با بد کار ایشان مهربان باشى. و آنان را به خود نزدیک سازى، و به اصلاحشان بپردازى، و از نیکوکارشان سپاسگزارى کنى، و از رسیدن آزار به ایشان جلوگیرى، و آنچه را براى خود دوست می‌‏دارى براى آنان دوست بدارى، و آنچه را به خود نمی‌پسندى به آنان نپسندى. و این که (در نگاه تو) پیرمردانشان همانند پدرت، جوانانشان به سان برادرت، پیرزن هایشان همانند مادرت و کودکانشان همسان فرزندانت باشند. «الفقیه،جلد2،صفحه 625 - خصال جلد 2»

آثاری که درباره امام چهارم علیه السلام به عربی، فارسی، اردو و برخی زبان های دیگر تدوین شده، فراوان است . در چهاردهمین شماره همین نشریه (اردیبهشت 1377) «کتاب شناسی امام سجاد علیه السلام » آمده است . در این مقاله به معرفی برخی کتبی که برای محققان، عموم و یا جوانان مفید است پرداخته و گزارشی توصیفی از آن تقدیم می داریم: 1 . زندگانی علی بن الحسین علیهما السلام، سید جعفر شهیدی، چاپ دهم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380ش، 230 ص، وزیری، فارسی . کمتر کسی است که گذری در تاریخ اسلام داشته است و سری به آثار ارزشمند سید جعفر شهیدی نزده باشد و باز کمتر پژوهشگری را در مقام تحقیق، تحلیل و نقد تاریخ نگاران پیشوایان معصوم علیهم السلام می توان یافت که خود را بی نیاز از آثار این پژوهشگر پرتلاش بداند . ایشان که سال ها در شبهات و گره های نسبتا کور فرازهای زندگی معصومین علیهم السلام غور کرده تا بلکه پاسخی در خور بیابد و گرهی از راه صحیح خود بگشاید، آثار و تلاش خود از جمله کتاب حاضر را بر پایه ها و اصولی چند استوار ساخته است که از زبان خود در مقدمه همین کتاب آنها را می خوانیم: - کوششی فراوان به کار رفت که بر منطق و مدرک تکیه کنم نه بر عاطفه و احساس . - در این کتاب ها آنچه نوشته ام، چیزی است که تاریخ نویسان و جامعه شناسان اسلامی و حتی غیر مسلمان، آن را پذیرفته اند . - چیزی ننوشته ام که درک واقعیت آن برای مردم روزگار ما آسان نباشد، و از سوی دیگر نتیجه عملی بر آن مترتب نگردد . - از میان همه نوشته ها آن را گزیده ام که تاریخ درست یا نزدیک به درست را ضبط کرده است . همچنین فهرست توصیفی مطالب که به راحتی می توان به محتوای هر بخشی و نظریات نویسنده پیرامون موضوع پی برد و نیز فهرست واژگان، نثر شیوا، ترجمه روان و به دور از ابهام از آیات شریفه قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام و اشعار شاعران، از امتیازات ارزشمند آثار وی است . نویسنده طبق مشی و سنت خود در هر قطعه ای از زندگی امام سجاد علیه السلام سعی کرده تا پس از نقل روایتها و اقوال مختلف با تحلیل و استدلال بر اسناد تاریخی به قضاوت بنشیند و آنچه را صحیح و یا نزدیک به صحیح و یا به کلی اشتباه است، نمایان کند آن هم با حساسیتی فراوان که گویا خود را هم در برابر آنچه گذشته است، مسؤول و امانتدار می داند و هم در برابر آنچه که از کژی ها و نادرستی ها نباید در دامن تاریخ و تاریخ نگاری به وقوع بپیوندد . به همین لحاظ، با سبکی نو و جالب توجه، مطلع هر قطعه را با آنچه خود پس از تجزیه و تحلیل به درستی یافته است، با آیه ای از آیات قرآن کریم آغاز کرده است و به خوبی می توان روح آنچه را در آن حادثه یا موضوع تاریخی یافته است، از آیه ای که در ابتدای آن مطلب نگاشته است، دریافت . و اما بخشی از آنچه را وی مورد بررسی قرار داده، از این قرار است: با ما در ادامه مطلب همراه باشيد